მე არასოდეს თანამიგრძვნია ტოლსტოისეული მოძღვრებისთვის. ყოველთვის უგულვებელვყოფდი მის უხეშ რაციონალიზმს და მიმაჩნდა, რომ ტოლსტოისეული მსოფლმხედველობა ბუდისტური უფრო იყო, ვიდრე ქრისტიანული. ჩემთან დოსტოევსკი უფრო იდგა ახლოს. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ადრეულ ასაკში, თითქმის სიყმაწვილეში, პირველი შეურიგებლობა ცხოვრების ირგვლივ არსებული ბოროტებისა და სიცრუის მიმართ, პირველი მისწრაფება სიმართლის განხორციელებისკენ პირად და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, მაინც ტოლსტოისთან იყო დაკავშირებული. "ომი და მშვიდობა" მუდამ აღძრავდა ჩემში ჩემი სამშობლოსა და ჩემი წარმომავლობის მძაფრ გრძნობას. და სულ მეჩვენებოდა, რომ ამ ნაწარმოებში პაპაჩემზე იყო მოთხრობილი.
ლ. ტოლსტოის ბედი შესანიშნავი რუსული ბედია, ერთობ მნიშვნელოვანი ცხოვრების აზრისა და სიმართლის რუსულად ძიებისათვის. ლ. ტოლსტოი სულით ხორცამდე რუსი პიროვნებაა, და მისი წარმოშობაც მხოლოდ რუსულ მართლმადიდებლურ ნიადაგზე თუ იქნებოდა შესაძლებელი (თუმცა მან მართლმადიდებლობას უღალატა).
ტოლსტოის გასაოცარი რუსული ხასიათის ბარსკო-მუჟიკური სახე აქვს. მასში თითქოს ორად გახლეჩილი რუსეთი - რუსეთი ბატონური და რუსეთი ხალხოსნური - ცდილობს გაერთიანებას. და ჩვენ არ უნდა განვუდგეთ ამ სახეს, ვინაიდან მისგან განდგომა რუსეთის საშინელი გაღატაკების ტოლფასი იქნება. ლ. ტოლსტოი, სამყაროსეული გაგებით, სვებედნიერი კაცი იყო. მასზე დაბერტყა ღმერთმა სიკეთის კალთა: სახელი, სიმდიდრე, წარჩინებულობა, ოჯახური ბედნიერება... და მიუხედავად ამისა, იგი მაინც ახლოს იდგა თვითმკვლელობასთან, რამეთუ ეძებდა ცხოვრებისა და ღმერთის არსს. მისთვის მიუღებელი იყო ცხოვრება მისი არსის გარეშე. არაჩვეულებრივი სიძლიერით იყო ამ მწერალში გამჯდარი ცხოვრების ინსტინქტი და ასეთივე თვისებრიობით - ყველანაირი ვნება. ლ. ტოლსტოის პიროვნებიდან გამომდინარე, ბატონური რუსეთი, მისი უმაღლესი კულტურული ფენა, საკუთარი ცხოვრების სიყალბეს ამხელს. მაგრამ ღმერთის დაუცხრომელ ძიებაში, ცხოვრების არსისა და ცხოვრების რეალობის ძიებაში ტოლსტოი თავიდანვე დამარცხებული აღმოჩნდა იმ წინააღმდეგობებით, რამაც შემდგომში ფარ-ხმალი დააყრევინა. ტოლსტოიმ ცივილიზებული ცხოვრების უაზრობასა და უსამართლობის მხილება დაიწყო. სიმართლესა და ცხოვრების აზრს იგი უბრალო მუშა ხალხსა და მუჟიკში ხედავდა. ტოლსტოი ეკუთვნოდა უმაღლეს კულტურულ ფენას, რომელიც მნიშვნელოვნად იყო ჩამოშორებული ამ მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას, რომლითაც ერი ცხოვრობდა. მან დაკარგა ღმერთი, ვინაიდან ცხოვრობდა გარეკულტურის მოჩვენებითი ცხოვრებით, და ისურვა იმავე მრწამსით ცხოვრება, როგორი მრწამსითაც ცხოვრობდა ჯერ კიდევ გაურყვნელი კულტურის მქონე უბრალო ერი: ეს მას არ გამოუვიდა. ტოლსტოი აღმოჩნდა ჩვენს კულტურულ ფენასა და ხალხის ფენას შორის რუსული განხეთქილების მსხვერპლი. უბრალო ხალხს მართლმადიდებლურად სწამდა. მართლმადიდებლურ რწმენას კი ტოლსტოის ცნობიერებაში შეურიგებელი შეხლა-შემოხლა აქვს მის გონებასთან. ტოლსტოისთვის მხოლოდ გონებისმიერი რწმენაა მისაღები. ნებისმიერი რამ, რაც რწმენაში გონებას ნაკლოვანად ეჩვენება, პროტესტსა და აღშფოთებას იწვევს მასში. და, ამასთანავე, ის აზროვნება, რომლის მეშვეობითაც იგი მართლმადიდებლობას ადანაშაულებს, აღებული აქვს მისთვის ერთობ მიუღებელი ცივილიზაციიდან, ევროპული რაციონალიზმიდან, სპინოზასგან, ვოლტერისგან, კანტისგან და სხვ. როგორი უცნაურიც არ უნდა გვეჩვენოს, ტოლსტოი მაინც "განმანათლებლად" დარჩა. ქრისტიანობის მთელი მისტიკური და იდუმალებით მოცული მხარე, ეკლესიის ყველა დოგმატი და საიდუმლოება მასში განმანათლებლური აზროვნების რეაქციას იწვევს. ამ მხრივ, ტოლსტოიმ, ვერანაირად ვერ შესძლო გაუბრალოება. პასკალის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ვერ შესძლო გამხდარიყო S'abêtin1. ტოლსტოის თავისი რაციონალისტური აზროვნების მსხვერპლად შეწირვის არანაირი სურვილი არ გააჩნდა, ამაყი აზროვნება მასში შეუწყვეტლივ მოქმედებდა. და რარიგ გადაღლილი იყო ამ სიამაყის გამო ხუცესი ამბროსი, როდესაც მას ტოლსტოი ოპტინა პუსტინაში სტუმრობდა. განმანათლებლური აზროვნების თვითმტკიცების, ცივილიზაციის რაციონალისტური აზროვნებისა და ცივილიზაციისგან შორს მდგომ უბრალო ხალხში აზრს, რწმენასა და ღმერთის ძიებას შორის ეს განსაცვიფრებელი წინააღმდეგობა შუაზე ხლეჩს ტოლსტოის "აღსარებას". ამ წინააღმდეგობაში ფარდა ეხდება რელიგიური ხალხოსნობის2 სიცრუესა და სამართლიანობას. არ შეიძლება გწამდეს ისე, როგორც სწამს ერს, შეიძლება გწამდეს მხოლოდ ის, რაც ერს სწამს, და გწამდეს არა იმიტომ, რომ მისი სწამს ერს, არამედ იმიტომ, რომ იგი - ჭეშმარიტებაა. აზრი, სიმართლე, ღმერთი არ არის დაკავშირებული არანაირ სოციალურ ფენასთან.
ლ. ტოლსტოი იტანჯება იმ თავისი ძლევამოსილი სტიქიის ურთიერთწინააღმდეგობით, რომელიც მის გენიალურ მხატვრულობაში პოულობს გამოსახვას, და თავისი რაციონალისტური აზროვნებით, რომელიც ასევე მჟღავნდება მის რელიგიურ-ზნეობრივ მოძღვრებაში. ეს ურთიერთწინააღმდეგობა უკვე "ომი და მშვიდობა"-სა და "ანა კარენინა"-ში გამოვლინდა. უკვე იქ ხდება შესაძლებელი ტოლსტოის ძირითად აზრთა პოვნა, გადატრიალება მის რელიგიურ აზროვნებაში, რომლიდანაც იწყება მისი მქადაგებლური მოღვაწეობა და როგორც ყოველთვის - ძალზე გადამეტებული.
ტოლსტოის გენიალურობასა და დიდებულებას მის ძლევამოსილ მგრძნობელობაში უნდა ვხედავდეთ, იმაში, რომ მთელი ჩვენი ცნობიერი კულტურული და სოციალური ცხოვრება მისი ამოუწურავი პირობითობით, წარმოადგენს მოჩვენებით, ცრუ და არსებითად არავისთვის საჭირო ცხოვრებას. ხოლო რაც მის უკანაა დამალული: ცხოვრების სტიქიური, არაცნობიერი პირველსაწყისი - ნამდვილ, ღრმა და ერთადერთ გარდაუვალ საჭიროებას. დაბადება, სიკვდილი, შრომა, ბუნების მარადიულობა და ვარსკვლავებით მოჭედილი ზეცა, ადამიანისა და ცხოვრების ღვთიური საწყისის ურთიერთდამოკიდებულება - აი, რას ჰქვია ჭეშმარიტი ცხოვრება. ტოლსტოისეული შემოქმედების იდუმალი მომხიბვლელობა მხატვრულ ილეთში ძევს, რომელიც შეიცავს მის ორიგინალურ თავისებურებას, ანუ - ადამიანი ფიქრობს და გრძნობს არა იმას, რასაც გამოხატავს. ყოველთვის არსებობს რაღაც ორმაგი ცხოვრება ზედაპირულ და პირობით ცნობიერებასა და ცხოვრების უღრმეს სტიქიაში, ცივილიზაციაში არეკლილი ცხოვრება და თავად ცხოვრების პირველადი ცხოვრება. ტოლსტოისეული მხატვრულობა ყოველთვის ცხოვრების სტიქიური ძალისა და სიმართლის მხარეზეა, რომელიც ცივილიზატორული აზროვნების ცრუ და უსუსურ მცდელობას ეწინააღმდეგება. სწორედ აქედან მომდინარეობს დიდებული ადამიანების, გმირების ათვალწუნება, რომელთაც პრეტენზია გააჩნდათ ცხოვრების თავისებურად მოწყობაზე. ამის ნათელი მაგალითია სიძულვილი ნაპოლეონის მიმართ და სიყვარული კუტუზოვისადმი. უკვე "ომსა და მშვიდობაში" ტოლსტოი მთელი არსებით "კულტურის" წინააღმდეგი "ბუნების", ცხოვრებისეული სტიქიური პროცესების მხარეზეა, რომელიც მას ღვთიურ მოვლენად წარმოუდგება და ეწინააღმდეგება ცხოვრების გონივრულ, გათვითცნობიერებულ და ცივილიზაციის ნორმათა მიხედვით ხელოვნურსა და ძალმომრეობით ორგანიზაციას. უშუალო ცხოვრების სიმართლეს არავითარი კავშირი არა აქვს სიმართლის იმ გაცნობიერებულ და გონივრულ ნორმებთან, რომელიც ცივილიზაციის მიერ არის დაწესებული. ადამიანი პასიურად უნდა მიეცეს ცხოვრების ბუნებრივ პროცესთა სტიქიურ სიმართლესა და ღვთიურობას. ჩვენ ტოლსტოისთან უკვე "წინაღუდგომლობას" ვეჯახებით. ბუნების უშუალო და უბრალო სიმართლე არ უნდა იყოს გათვითცნობიერებული ძალდატანებით, ცივილიზატორული აქტიურობით. ერისთვის, რომელშიც ძევს "ბუნება" და არა "კულტურა", - ცხოვრებისეული სიბრძნეა დამახასიათებელი. "ბოროტების წინაღუდგომლობა" არ არის ტოლსტოის მიერ სახარებიდან აღებული. ეს არის მისი რწმენის ქველმოქმედებად გამოვლინება, "ბუნების" ღვთიურობაში გამოვლენა, რომელიც ცივილიზაციის მიერაა დამახინჯებული... ეს ცხოვრების პირველადი სტიქიის სიმართლეში გამოვლენაა. ამას ადასტურებს მთელი ტოლსტოისეული მხატვრული შემოქმედება. მაგრამ მის რელიგიურ-ზნეობრივ მოძღვრებაში ეს პირველადი რწმენა საოცრად იყო დეფორმირებული და მხილებულ იქნა მისი ცხოვრებისა და აზრის ძირითადი ურთიერთწინააღმდეგობა. ტოლსტოისეულ მოძღვრებაში ბუნებისა და ხალხის ცხოვრებისეული სიმართლე, სიმართლე სტიქიური, ირაციონალური, ექვემდებარება ტოლსტოისეულ გონებას, აზროვნებას, რომელიც მთლიანად ცივილიზაციის მიერაა ნაშობი, რაციონალიზმს, რომელიც წარმოადგენს ადამიანთა ცხოვრების მიმართ ძალმომრეობას. ტოლსტოი ვერ ხვდებოდა, რომ სწორედ მისი ცნობიერება იყო ცხოვრების იმ აზრისა და ცხოვრების იმ სიმართლის მტერი, რომელსაც იგი ხალხში ეძებდა. ტოლსტოის "აზროვნება" ბევრად არ განსხვავდება ვოლტერის "აზროვნებისაგან" და აი, სწორედ ეს წარმოადგენს ბუნების წინააღმდეგ მიმართულ ცივილიზაციის ძალმომრეობას. რწმენა ბუნებისეულ სტიქიურ ქველმოქმედებაში, რომელიც შობს ტოლსტოისეულ მოძღვრებას "წინაღუდგომლობის" შესახებ, ეჯახება რწმენას ცნობიერებაში, აზროვნებაში, რომელიც ყოვლისშემძლეა და ცხოვრების გარდამსახველი. ერთი მხრივ, ტოლსტოი გვასწავლის: იყავით პასიურნი, ნუ შეეწინააღმდეგებით ბოროტებას ძალმომრეობით, - და ბუნების სიმართლე, რომელიც არს ღვთიური, თავისთავად წარმოჩინდება და იზევებს. მაგრამ, მეორე მხრივ, იმასაც გვეუბნება: გახსენით საკუთარ ცნობიერებაში ცხოვრების გონივრული კანონი, ბატონ-პატრონის კანონი და დაუქვემდებარეთ მას მთელი ცხოვრება, მისი მეშვეობით გარდასახეთ მთელი ცხოვრება, მთელი სამყარო. ტოლსტოი თავს აღწევს სირთულეებს იმის მეშვეობით, რომ ცხოვრების გონივრული კანონი, გახსნილი ცნობიერების მიერ, წარმოადგენს ღვთიური ბუნების ყოვლად კეთილსახოვან კანონს, და აი, სწორედ ეს არის მისი ძირითადი რაციონალისტური ცთომილება. ტოლსტოის სჯერა, რომ საკმარისია გააცნობიერო ცხოვრების ჭეშმარიტი კანონი, რათა განახორციელო კიდეც იგი. ბოროტება მისთვის ცრუ აზროვნებაა, სიკეთე - ჭეშმარიტი აზროვნება. იგი ვერ ხედავს ბოროტების ირაციონალური ნებელობის წყაროს. ეს, საერთოდ, სოკრატისეული კუთხით ხედვაა. ტოლსტოი ასევე უახლოვდება ბუდიზმს, რომლისთვისაც ხსნა შემეცნების საქმეა. ამიტომ მას არა მხოლოდ არ ესმის მონანიების საიდუმლოება, არამედ სიძულვილითაც კი არის განწყობილი მისდამი. მისთვის თავად მონანიების იდეაც უზნეობაა. მას ჭმუნვას ჰგვრის მოძღვრება უსასყიდლო სათნოების შესახებ. იგი ქადაგებს ხსნას და ამ გზით უახლოვდება ბუდიზმს. მას რაღაც გაქვავებული უგრძნობლობა გააჩნია ქრისტე-მხსნელის მიმართ.
და კიდევ იმიტომ გვევლინება ტოლსტოი ტიპიურ რუსად, რომ იგი ნიჰილისტია. ნიჰილისტი, როგორც ისტორიისა და კულტურის, ასევე საკუთარი შემოქმედების მიმართაც. რუსული ნიჰილიზმი რუსულ მაქსიმალიზმს წარმოადგენს, საფეხურებისა და გრადაციის დამყარების სრულ უუნარობას, უუნარობას, - გაამართლოს ფასეულობათა იერარქია. ასეთი სახის ნიჰილიზმი იოლად იფურჩქნება ყოვლად მართლმადიდებლურ ნიადაგზეც კი. არც ერთ ერს არ ახასიათებს ისეთი სიძულვილი კულტურული ფასეულობის, ადამიანის შემოქმედების, შემეცნების, ფილოსოფიის, ხელოვნების, სიმართლის, საზოგადოების შეფარდებით და პირობით ფორმათა მიმართ, როგორც რუს ერს. რუსი ადამიანისათვის თანამდევი თვისებაა ჩათვალოს ყოველივე სისულელედ და არარაობად ერთი გარდაუვალი საჭიროების გარდა: ერთისთვის ეს წარმოადგენს სულის გადარჩენას მარადიული ცხოვრებისა და ღვთიურსაუფლოსთვის, მეორესთვის კი, - სოციალურ რევოლუციასა და სამყაროს გადარჩენას სრული სოციალური წყობის მეშვეობით. ტოლსტოის ზნეობრივი და რელიგიური მერყეობა კულტურისა და კულტურული შემოქმედების გამართლებაში - რუსულ მერყეობას წააგავდა, რუსულ თემას და ამგვარი ფორმით ყოვლად უცხოს დასავლეთისთვის. ტოლსტოი მიისწრაფვის არა ახალი კულტურისკენ, არამედ ახალი ცხოვრებისკენ, ცხოვრების გარდასახვისკენ. მას სურს შეწყვიტოს სრულყოფილ მხატვრულ ნაწარმოებთა შემოქმედება და დაიწყოს სრულყოფილი ცხოვრების შემოქმედება. იგივეს ესწრაფვოდა გოგოლიც, იგივეს ესწრაფვოდა ნ. ფიოდოროვიც. ყველა ბრწყინვალე რუს ადამიანს სტანჯავდა საუკეთესო, სრულყოფილი ცხოვრების წყურვილი, და ხშირად, ნიჰილისტური დამოკიდებულება კულტურის მიმართ, მხოლოდ ამ წყურვილის მეორე მხარეს წარმოადგენდა. ტოლსტოი ამხელდა უღმერთო ცივილიზაციას, რომელიც წარმოადგენს იმ კულტურის გარდაუვალ შედეგს, რომელიც ცხოვრებას გამოეყო. ამაშია მსგავსება ტოლსტოისა და ნ. ფიოდოროვს შორის. ტოლსტოი გრძნობდა, რომ ცხოვრების არსი ცხოვრების გარემოებითაა დათრგუნული. ცივილიზაციის ამ სიცრუის მხილება ტოლსტოის დიდი დამსახურებაა. თუმცაღა, მისთვის ხელმიუწვდომელი იყო იმ პირველი ცოდვის აღიარება, რომელმაც ბუნება დაამახინჯა. ტოლსტოისეული აზროვნების საზღვრები იმით განისაზღვრა, რომ მისთვის სრულიად დახურული იყო ქრისტიანული აზროვნება პიროვნებისა და თავისუფლების შესახებ. ამ შემთხვევაში ის იყო წმინდა წყლის ინდოელი. ინდურ აზროვნებას არ ესმის პიროვნება და თავისუფლება, იგი პერსონალურია და დეტერმინისტული. ამ შემთხვევაში, არც ტოლსტოისთვის არსებობს ადამიანის პიროვნულობა, ღვთის პიროვნულობა. არსებობს მხოლოდ უსახო ღვთიური საწყისი, რომელიც საფუძვლად უდევს ცხოვრებას და მოქმედებს მოუშლელი კანონის მიხედვით. ტოლსტოისეული მოძღვრება წარმოადგენს უკიდურესი პესიმიზმისა და უკიდურესი ოპტიმიზმის ურთიერთშერწყმას. მას პირადი უკვდავების ისევე არ სჯერა, როგორც არ სჯერა პირადი ღმერთის, არ სჯერა ადამიანის პიროვნულობის, არ სჯერა ადამიანის პირველსაწყისი თავისუფლების. პირადი ყოფიერება მისთვის მოჩვენებით და ზღვრულ ყოფიერებას წარმოადგენს. ჭეშმარიტი ყოფიერება - მისთვის უსახო ყოფიერებაა. ნეტარი, სვებედნიერი ცხოვრება პიროვნების უარყოფით შეისყიდება. ტოლსტოისეული მოძღვრება ტიპიურ მონიზმს წარმოადგენს. რაც პიროვნების მიერ არის შექმნილი, ტოლსტოი ყველაფერს ეჭვის თვალით უყურებს. ნამდვილი - მხოლოდ შთამომავლობითი ყოფიერება შეიძლება იყოს. ტოლსტოი განცხრომით ეძებდა ღმერთში ცხოვრების არსს. მაგრამ არ სწამდა ღმერთი; იგი ურწმუნო იყო, სიკვდილის შიშით შეპყრობილი ადამიანი. არ შეიძლება ვუწოდოთ ღმერთი მის მიერ გახსნილი ცხოვრების უსახო კანონს, რომელმაც, ვითომდა, ცხოვრების კეთილდღეობა უნდა მოიტანოს. ტოლსტოი მადლსმოკლებული ადამიანი იყო. მადლის შეძენაში მას აზროვნების სიამაყე უშლიდა ხელს. ქრისტიანად იგი ვერ იქცა და სიტყვას - ქრისტიანობა - ბოროტად თუ იყენებდა. სახარება მისთვის ერთ-ერთი მოძღვრებათაგანი იყო, რომელიც მის პირად მოძღვრებას ამტკიცებდა.
ლ. ტოლსტოის რელიგიური გამოღვიძების თვალსაზრისით უზარმაზარი მნიშვნელობა გააჩნდა ინდიფერენტულ და სულიერად გაციებულ საზოგადოებაში. სწორედ მას მიმართავდა იგი. და მაინც, ტოლსტოი რუსული სულის, რუსული გენიის ბუმბერაზ მოვლენად რჩება. და ჩვენ არ გვაქვს უფლება ზურგი შევაქციოთ მას, დავივიწყოთ იგი. ტოლსტოი დიდებული პიროვნებაა თავისი მხატვრული შემოქმედებითა და თავისი ცხოვრებისეული ბედით, თავისი ძიებით და არა მოძღვრებით. ტოლსტოიმ ვერანაირად ვერ შესძლო განეხორციელებინა ცხოვრებაში თავისი იდეები და ამიტომ იყო, რომ სრული მოწიწებით ეპყრობოდა ნ. ფიოდოროვს, რომლის მოძღვრება და ცხოვრება, იდეა და პრაქტიკა აბსოლუტურად ერწყმოდა ერთმანეთს. თავად ტოლსტოი ღრმად იყო შეზრდილი მიწასთან, სავსე იყო ვნებით. იგი უფრო მეტად სულიერ-ხორციელი ადამიანი გახლდათ, ვიდრე მხოლოდ სულიერი და ამიტომაც მიიწევდა ასე ძლიერ განყენებული სულიერებისკენ. ტოლსტოისეული დადებითი რელიგიურ-ზნეობრივი მოძღვრება დამძიმებულია თავისი რაციონალიზმითა და მორალიზმით. მაგრამ ცხოვრებაში სიმართლის აბსოლუტურად და მაქსიმალურად განხორციელების ტოლსტოისეულ წყურვილში, ტოლსტოისებურ მოთხოვნაში, - ბოლომდე და სერიოზულად მივიღოთ ქრისტიანობა, რეალიზება გავუკეთოთ მას - თავისებური სიდიადეც ძევს. საუცხოოა აგრეთვე ტოლსტოის ძველი ცხოვრებიდან გაქცევა უშუალოდ სიკვდილის წინ. სავალალოა, რომ ერთ-ერთი დიდებული რუსი გენიოსთაგანი გაძევებულ იქნა ეკლესიიდან. მაგრამ მან თავად განდევნა საკუთარი თავი ეკლესიიდან. იგი ლანძღავდა, ფეხქვეშ თელავდა და შეურაცხჰყოფდა ეკლესიურ მოძღვრებას, დოგმატებსა და საიდუმლოებას და არ შეეძლო განეცხადებინა პრეტენზია იმაზე, რომ მართლმადიდებლურ ეკლესიას იგი თავისად ჩაეთვალა. ჩვენ არ ვიცით, რა ბედი ეწია ტოლსტოის სიკვდილის ჟამს. შესაძლოა, მისთვის ბევრ რამეს აეხადა ფარდა, იმას, რაც მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე საფარველქვეშ იმყოფებოდა. აი, რატომ უნდა გავიტანოთ სამსჯავროზე და რატომ უნდა ვგრძნობდეთ საკუთარ თავს "სულიერად" მის გვერდით მყოფ ადამიანებად მის ჭეშმარიტებასთან ზიარების წყურვილის დროს. და მისი განსჯის უფლება ყველაზე ნაკლებად აქვთ იმ გარე ფარისეველ ქრისტიანებს, რომელთაც ტოლსტოი ამხელდა.

1928 წ.

1. S' abêtin (ფრანგ.) _ სულელი, შტერი.
2. ხალხოსნობა _ ნაროდნიჩესტვო.